Edebi metni tahlil etme biçimlerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukca kitap psikanaliz yaklaşıma bakılırsa incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki alakanın gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha yeterli anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan fazlaca, bir grup mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna benzeri fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir hayli bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı periyotta, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelden iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna emsal bir öbür hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine nazaranv edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen dehşetiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve bununla birlikte kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği bayanın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek muhteşem egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile ilgisine değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu epeyce ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, başka yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın alakalar kurmaktadır. Baba ile tıpkı organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öbür şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu niyet Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile münasebetine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının ispatlarını görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir kadro hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. bununla birlikte bu katta beşerlerle olağan bağlantılar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım kimi sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mani olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat bununla birlikte, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel dileklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir mahzur ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme biçimlerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki bağlantının gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere müellifler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha düzgün anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan fazlaca, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna emsal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epey bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına nazaran, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öteki karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı periyotta, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir diğer kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir öteki hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir devir çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen kaygısıyla oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve bununla birlikte kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek muhteşem egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağlantısına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öteki yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve tıpkı biçimde baba ile yakın ilgiler kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, diğer şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile bağlantısına baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelce olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. beraberinde bu katta beşerlerle olağan ilgiler içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet kimi birtakım sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, birtakım bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme formlarından biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki bağlantının gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan bağlantısı, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere müellifler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, muharririn karakterlere gizlediği nitelikleri daha uygun anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan hayli, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epey bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına göre, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın başka karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi olayını getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir diğer kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir diğer olayda bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği istikametinde gelişen dehşetiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve beraberinde kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde muhteşem egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek üstün egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Fakat bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öteki yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve tıpkı biçimde baba ile yakın alakalar kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, diğer şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de tıpkı ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile bağlantısına baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir kadro hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, hem de birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. hem de bu katta beşerlerle olağan bağlar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet kimi birtakım sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki münasebetin gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair birfazlaca metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha âlâ anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan epeyce, bir kadro mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir fazlaca bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birden fazla Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına nazaran, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın başka karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna misal bir diğer hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, öteki yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve hem de kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize bakılırsa Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar hareketinin altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek harika egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağlantısına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Fakat bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu hayli ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öbür yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın bağlar kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öteki şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı hanımı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile ilgisine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın bayanın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının ispatlarını görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelce olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. beraberinde bu katta beşerlerle olağan bağlantılar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım bazı sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi birtakım da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine pürüz olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel dileklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir mahzur ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma göre incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki münasebetin gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan münasebeti, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha yeterli anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan hayli, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna benzeri fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir fazlaca bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birden fazla Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında muharrir otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir diğer hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir devir çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve beraberinde kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği bayanın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar hareketinin altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek üstün egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öbür yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın bağlar kurmaktadır. Baba ile tıpkı organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öbür şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu niyet Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile ilgisine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın bayanın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir ilişki olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. bununla birlikte bu katta beşerlerle olağan alakalar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım bazı sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi birtakım da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat bununla birlikte, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma göre incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki alakanın gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan ilgisi, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair birfazlaca metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, muharririn karakterlere gizlediği nitelikleri daha güzel anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan epey, bir kadro mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epeyce bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelden iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi olayını getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öbür kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna misal bir öbür olayda bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine misyon edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, öteki yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme dileği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve hem de kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize bakılırsa Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından alm
Okumaya devam et...
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha yeterli anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan fazlaca, bir grup mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna benzeri fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir hayli bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı periyotta, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelden iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna emsal bir öbür hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine nazaranv edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen dehşetiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve bununla birlikte kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği bayanın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek muhteşem egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile ilgisine değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu epeyce ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, başka yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın alakalar kurmaktadır. Baba ile tıpkı organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öbür şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu niyet Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile münasebetine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının ispatlarını görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir kadro hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. bununla birlikte bu katta beşerlerle olağan bağlantılar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım kimi sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mani olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat bununla birlikte, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel dileklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir mahzur ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme biçimlerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki bağlantının gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere müellifler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha düzgün anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan fazlaca, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna emsal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epey bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına nazaran, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öteki karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı periyotta, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir diğer kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir öteki hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir devir çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen kaygısıyla oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve bununla birlikte kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek muhteşem egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağlantısına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öteki yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve tıpkı biçimde baba ile yakın ilgiler kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, diğer şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile bağlantısına baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelce olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. beraberinde bu katta beşerlerle olağan ilgiler içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet kimi birtakım sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, birtakım bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme formlarından biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki bağlantının gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan bağlantısı, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere müellifler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, muharririn karakterlere gizlediği nitelikleri daha uygun anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan hayli, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epey bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına göre, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın başka karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere muharrir, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi olayını getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir diğer kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir diğer olayda bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği istikametinde gelişen dehşetiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve beraberinde kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar aksiyonunun altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde muhteşem egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek üstün egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Fakat bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öteki yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve tıpkı biçimde baba ile yakın alakalar kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, diğer şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de tıpkı ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile bağlantısına baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın hanımın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir kadro hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, hem de birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. hem de bu katta beşerlerle olağan bağlar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet kimi birtakım sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi bazı da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma nazaran incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki münasebetin gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan alakası, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla devrin yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair birfazlaca metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha âlâ anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı periyottan bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan epeyce, bir kadro mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir fazlaca bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birden fazla Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına nazaran, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın başka karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye karşılık verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna misal bir diğer hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, öteki yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve hem de kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize bakılırsa Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelce bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği hanımın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar hareketinin altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek harika egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağlantısına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Fakat bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu hayli ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öbür yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın bağlar kurmaktadır. Baba ile birebir organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öteki şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu fikir Zebercet’i ortalıkçı hanımı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile ilgisine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın bayanın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir irtibat olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının ispatlarını görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelce olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. beraberinde bu katta beşerlerle olağan bağlantılar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım bazı sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi birtakım da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine pürüz olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat hem de, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel dileklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir mahzur ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma göre incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki münasebetin gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan münasebeti, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair biroldukça metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, müellifin karakterlere gizlediği nitelikleri daha yeterli anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan hayli, bir ekip mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna benzeri fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir fazlaca bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birden fazla Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında muharrir otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelce iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi hadisesini getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öteki kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir devir nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna benzeri bir diğer hadisede bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir devir çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine bakılırsav edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, başka yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme isteği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma fikri. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve beraberinde kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize göre Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından almış olduğu tablodan bahsedilir. Babasının Zebercet’e “ Oğlum Zebercet, ben ölünce olur olmaz kimselere vermezsin bu odayı. Bir otelde bu biçimde bir oda gerek.” söylemiş olduğini görürüz. (Atılgan, 2017, s.12). Zebercet bu odaya tek bir kişiyi layık görür; gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı. Bayan ise otele dönmez. Umutla bekleyişinin sonunda sevdiği bayanın gelmeyişini kabullenemeyen Zebercet, intihar eder. Zebercet’in intihar hareketinin altında, babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının verdiği suçluluk duygusu yatar. Bilinçharicinde harika egosu tarafınca daima egoya empoze edilen Zebercet, kendini öldürerek üstün egonun buyruğunu yerine getirir.
Zebercet’in ortalıkçı bayan Zeynep ile bağına değinelim. Otelin tavan içindeki odada kalan, günlük işleri yapan Zeynep, Zebercet’in cinsel isteklerini tatmin etmeye çaıştığı bir nesne rolünde yansıtılır romanda. Tatmin etmeye çalıştığı dedim zira Zebercet, ortalıkçı bayan üzerinde aşık olduğu gecikmeli Ankara treniyle gelen bayan ile ilgili fantazmik ögelerle kurguladığı cinselliği tecrübe eder. Lakin bu tecrübeye tam manasıyla bir sevişme diyemeyiz. Zira ortalıkçı bayan Zebercet’e rastgele bir biçimde karşılık vermemektedir. Uykusu fazlaca ağır olan ortalıkçı bayan, Zebercet’in cinsel nesnesi rolünü yerine getirdiği sıralarda daima uyur biçimde yansır okuyucuya. Bir yandan kendi cinsel hazzını tam manasıyla gerçekleştiremeyen Zebercet, öbür yandan Zeynep’in yoksunluğunu (penis yoksunluğu) doyuramamaktan dolayı kendini yetersiz hisseder. bahsetmiş olduğum bu yoksunluğun temeli ödipal çatışmaya dayanmaktadır. Ödipal çatışmadaki oğlan çocuğu için anne kendisinin ve rakip olarak gördüğü baba figürünün sahip olduğu penisten mahrumdur. Anne, baba ile vakit geçirmekte ve birebir biçimde baba ile yakın bağlar kurmaktadır. Baba ile tıpkı organa sahip olan oğlan çocuğunun anneyi babaya yönelten tek şeyin penise sahip olmak olmadığını farketmesiyle, öbür şeylerden yoksun oluşu varlığını gösterir. (Nas, 2009, s.8). bahsetmiş olduğum Zebercet’in Zeynep’in yoksunluğunu doyuramaktan dolayı hissettiği yetersizlik hissi de birebir ödipal çatışmaya dayanır. Yani ortalıkçı bayan yok olmalıdır. Bu niyet Zebercet’i ortalıkçı bayanı öldürmeye iten bir etkendir.
Zebercet’in romanda ismi geçen karakterlerden olan Emekli Subay ile ilgisine baktığımızda ikili içinde bariz bir rekabetin izlerini görürüz. Emekli Subay’ın otele birinci gelişi, gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanınotelden çıkış trihiyle çakışır. Emekli Subay’ın bayanın kaldığı 1 numaralı odayı istemesine karşın Zebercet bu yaşlı adama iki numaralı odayı vermiştir. Bu olay üzerine Emekli Subay ile aşık olduğu bayan içinde bir ilişki olduğunu düşünen Zebercet, o andan itibaren Emekli Subay’ı bir rakip olarak görmeye başlar. Üstelik yaşlı adamın oteldeki varlığının Zebercet’i her geçen gün rahatsız ettiğini ve alanını kısıtladığının delillerini görürüz.
“Adam’ın öğlen sonları, geceleri salonda oturuşu Zebercet’i huzursuz ediyor, yalnızlığının rahatlıklarına, sözgelimi evvelden olduğu üzere ortada kalkıp salonda dolaşmasına ve bir ekip hareket alanlarının kısıtlanmasına niye oluyordu.” (Atılgan, 2017, s.28).
Son olarak otelin katları ile Zebercet’in id, ego ve süperegosu içindeki ilişkilendirmeye değinmek istiyorum. Anayurt oteli üç kattan oluşmaktadır. Giriş kat, beraberinde birinci kat, Zebercet’in gelen müşterileri karşıladığı, otelde kalanların kaydını tuttuğu otelin kısmıdır. bununla birlikte bu katta beşerlerle olağan alakalar içerisindedir. Bu katı Ego olarak isimlendirelim. 1 numaralı oda ise Zebercet’in gecikmeli Ankara treniyle gelen bayana verdiği odadır. Otelin bu odasında Zebercet birtakım bazı sevdiği bayanla ilgili fantazmlar kurar, haz elde etmeye çaışır, kimi birtakım da Emekli Subay tarafınca haz engellenir. Emekli Subay’ın Zebercet’in fantazmlarına ve rahat hareket etmesine mahzur olduğundan bahsetmiştik. Bu noktada Emekli Subayın kaldığı ikinci kat Süperegodur. 1 numaralı oda, Ego olarak isimlendirdiğim giriş kat ile Süperego olarak isimlendirdiğim Emekli Subay’ın kaldığı ikinci kat içinde bir çatışma alanıdır. İkinci kat bununla birlikte, romanın sonunda Zebercet’in kendini astığı kattır. Zebercet, Emekli Subay’ın odasında kendini asarak Süperegonun mevt buyruğunu yerine getirmiştir. Tavan ortası, yani üçüncü kat ise Zebercet’in ortalıkçı bayan üzerinde fantazmlarından haz elde ettiği, en ufak bir çatışmaya ya da direnişe maruz kalmadığı bölgedir. Nasıl ki yapısal modelde bahsetmiş olduğum İd haz noktasına ulaşmak ismine hiç bir engellemeye maruz kalmıyorsa, otelin katlarından olan tavan ortası da Zebercet’in cinsel isteklerini doyurmak için ortalıkçı bayanla birlilte olduğu vakit içinderda hiç bir pürüz ya da direnişle karşılaşmamaktadır. Bu noktada tavan ortasını da İd olarak isimlendirebiliriz.
Edebi metni tahlil etme hallerinden biri olan psikanaliz yaklaşımının kurucusu Sigmund Freud, William Wilhelm Jensen’in Gradiva, Shakespeare’in Hamlet, Wilhelm Hoffmann’ın Sandman isimli yapıtları üzere metinlerde yaptığı incelemeleriyle psikanalitik edebiyat eleştirisi tekniğinin birinci uygulayıcısıdır. (Nas, 2009, s1). Bugün biroldukça kitap psikanaliz yaklaşıma göre incelenmiş ve ele alınmıştır. O denli ki psikanaliz yaklaşım ve edebi yaklaşımlar içindeki alakanın gücü yadsınamaz bir boyuttadır.
Psikanalizin edebiyatla olan ilgisi, Freud’un psikanalizi geliştirdiği andan itibaren bir bütünlük ortasındadır. Her ne kadar psikanaliz yaklaşımı Freud ele almış olsa da, Freud’dan evvel edebiyat alanında uygulayan birinci kişi Viyana İmparatorluk Tiyatrosu yöneticisi Alfred von Berger’dir (Yıldız, 2014, s.6). Freud’ un ortaya koyduğu psikanaliz yaklaşımını yakından takip eden Berger, tahlilci yaklaşımlarla periyodun yapıtlarını incelemiştir.
“Freud’un görüşlerini yansıttığı, Leonardo da Vinci, Shakespare, Goethe, Dostoyevski üzere muharrirler üzerine yapmış olduğu incelemelerden günümüze kadar geçen süreçte, psikanalizin edebiyat alanında uygulanmasına dair birfazlaca metin yazılmıştır ve artık günümüzde okuyucular şuurlu bir biçimde yapıtlara psikanalizin penceresinden bakarak, muharririn karakterlere gizlediği nitelikleri daha güzel anlamaktadırlar” (Yıldız, 2014, s.7). Freud’un tahlil çalışmalarını yaptığı devirden bu yana, eserler üzerinde yapılan tahlillerdeki psikanalist yaklaşımdaki farklılıklar da göze çarpmaktadır.
Çağdaş psikanalist kuramcılarının özelliklerinin biri de, Freud’un geliştirdiği psikanalitik kurama farklı bir yaklaşım olarak, cinsellik ve saldırganlık durumlarının yarattığı çatışma halini kabul etmemeleridir. Saldırganlık hali ve birlikteinde ortaya çıkan çatışma durumlarının temelinin doğal olmaktan epey, bir kadro mahrumluklar niçiniyle ortaya çıkan bir durum olduğunu vurgulamalarıdır.(Cebeci, 2004). Bu ve buna misal fikir ayrılıkları yalnızca edebiyat alanın da değil, Freud’un başlattığı psikanaliz yaklaşımının doğduğu senelerda ve ilerleyen süreçlerde başlarda onun müsaadeden gidip daha sonradan fikir ayrılığı yaşadığı arkadaşlarında da görülür.
Freud’un başlatmış olduğu psikanaliz akımında bir epeyce bilim insanı Freud’un müsaadeden giderek ya da onun fikirlerini eleştirerek psikanalize katkıda bulunur. Anna Freud, Carl Gustav Jung, Melanie Klein, Otto Rank, Alfred Adler, Heinz Kohut ve Jacque Lacan üzere isimlerin başı çektiği bu bilim insanları, kızı Anna haricinde, birçok Freud’la bir biçimde fikir uyuşmazlığına düşerek yollarını ondan ayırmışlar ve kendi kuramlarını ortaya koyarak psikanalizi bir adım daha öteye taşımışlardır.(Yıldız, 2014,s.2)
Freud’un psikanaliz yaklaşımına bakılırsa, Yusuf Atılgan’ın 1974 yılında yazmış olduğu Anayurt Oteli isimli romanının baş karakteri olan Zebercet üzerine bir tahlil yapacak olursak, kitabın birinci sayfalarında, baş karakter olan Zebercet ve kitabın öbür karakterleri ile otelin katları okuyucuya ayrıntılı bir biçimde betimlenmiş olduğunu görürüz.
Öncelikle Zebercet’in Ödipal çatışmalarından izler görüldüğü kısımlardan bahsedelim. Romandan da anlaşılacağı üzere müellif, Zebercet ile babası içindeki karşılaştırmalara değinir. Oteldeki havluların babasının işletmeciliğini yaptığı devirde, Zebercet’in yöneticilik yaptığı periyoda kıyasla daha az çaındığı vurgulanır. Romanın bu kısımlarında müellif otelin havluları üzerinden Zebercet ve babası içinde bir karşılaştırmada bulunur.
“Babasının dış görünüşünde hırsızları yıldıran, korkutan bir hava olabilir. (niçinlerin en çürüğü de bu olsa gerek: Evvelden iki üç ayda bir İzmir’den otelin hesabını almaya gelen Rüstem Beyefendi, Zebercet on altı yaşındayken, daha bıyığı bile yokken, bir gelişinde saçlarını okşayıp ‘Şıp demiş babasınınkinden düşmüş’ dediydi.)” (Atılgan, 2017, s.21).
Yazarın bu satırlarında da belirttiği Zebercet ile babası içindeki bıyık üzerinden yapılan karşılaştırma akıllara, romanın ilerleyen kısımlarında gecikmeli Ankara treniyle gelen bayanı bekleyen Zebercet’in bıyıklarını kestirmesi olayını getirir. Bu olayın temelinde yatan durum bir başkaldırış mıydı?
Romanınn bir öbür kısmında horoz dövüşlerini izlemeye gittiği akşam tanıştığı gencin ismini sorması üzerine Zebercet, ‘Ahmet’ diye yanıt verir. Ahmet Zebercet’in bir periyot nüfus katipliği yapan babasının ismidir. Buna misal bir öbür olayda bir bankta otururken karşılaştığı yaşlı adamın ne iş yaptığını sorması üzerine Zebercet, babasının bir periyot çalışmış olduğu nüfus müdürlüğünden bahseder.
Freudyen psikanalizde, erkek çocuğun babaya karşı duyduğu hisler ikililik gösterir. Bir taraftan kendisine rakip olarak gördüğü baba figürünü ortadan kaldırmayı kendine misyon edinen erkek çocuk düşmanca hisler içerisindeyken, öteki yandan babaya karşı duyduğu bir sevgiyi her vakit ruhunda barındırarak, oluşan bu düşmanca tavır ile sevgi içinde istikrar kurup baba özdeşimini ortaya koyar. (Uğurlu, 2007, s.1722). Zebercet Ödipal çatısmasındaki izleri yansıtır; erkek çocuğun bşr tarafta hayranlık duyduğu babaya öykünme dileği, öte yanda onu bir rakip olarak görüp ortadan kaldırma ve yerini alma niyeti. Ödipal çatışmanın bu devrinde erkek çocuğu, baba tarafınca kastre edileceği tarafında gelişen endişesiyle oluşan babaya karşı kin, nefret ve baba sevgisini şuur dışına iter. Zebercet’in ödipal çatışma kararı bilinçdışına ittiği baba sevgisini ve hem de kin ve nefretini, kendini babayla karşılaştırma durumunu üstte bahsetmiş olduğum satırlardaki haliyle görürüz.
Psikanalize bakılırsa Zebercet’i intihara sürükleyen süreçte, onun ego ideal’i olan babasının buyruğunu yerine getirememiş olmasının izleri görülür. Romanın başlarında, gecikmeli Ankara treniyle gelen hanımın kaldığı 1 numaralı oda betimlenirken, evvelden bir gün babasının bit pazarından alm
Okumaya devam et...